Έχουν γραφτεί πολλά για τη σχέση των ανθρώπων με τα προς κατανάλωση αντικείμενα ή προς θεραπεία σωματικών και αισθητικών αναγκών. Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας διαμόρφωσε συνθήκες για την επιβολή ενός κανόνα-σχεδόν-ομοιομορφίας στη σχέση των πελατών με τα προσφερόμενα καταναλωτικά είδη. Ο εκπρόσωπος του σύγχρονου νεοέλληνα- ο μεγάλος Θανάσης Βέγγος, όταν αναφώνησε τη διάσημη ατάκα του «πελάτες μου», εγκαινίαζε τη νέα εποχή και στη μεταπολεμική Ελλάδα, στην οποία άρχισε να οργανώνεται το καθημερινό κυνήγι του πελάτη, ώστε να υποκύψει στις σειρήνες της ευμάρειας. Κι αυτό έφτασε στο απόγειό του στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα, τότε που οι τηλεφωνικές εταιρείες, οι τράπεζες και άλλες επιχειρήσεις σουφρώνοντας τη βάση δεδομένων με τα στοιχεία εκατομμυρίων Ελλήνων και Ελληνίδων, δεν τους άφησαν σε χλωρό κλαρί, σε στεριά και σε θάλασσα.
Νόμιζα, ωστόσο, πως αυτό το φαινόμενο, η έξαψη δηλαδή, η ιερή μανία απέναντι σε καινούριους καταναλωτικούς παραδείσους είχε περιοριστεί-αν δεν είχε εξαφανιστεί υπό την πίεση της ανεργίας και της οικονομικής κρίσης. Βέβαια, τα ρεπορτάζ και οι έρευνες εξαιρούσαν την αγορά ειδών διατροφής από την πτωτική τάση στους καταναλωτικούς δείκτες. Προφανώς, το ένστικτο της αυτοσυντήρησης είναι κυρίαρχο στις επιλογές όλων των κοινωνιών.
Αρκεί όμως μια τέτοια εξήγηση, για να κατανοηθεί μια μαζική κοινωνική συμπεριφορά, που εκδηλώνεται την ημέρα που γνωστή αλυσίδα σούπερ μάρκετς έχει ανακοινώσει τα εγκαίνια του πρώτου υποκαταστήματός της σε επαρχιακή πόλη;
Το Σάββατο , ημέρα για ψώνια, και στο κοντινό μου σούπερ μάρκετ ο κόσμος είναι λιγοστός, σε μια ώρα που άλλες φορές σκουντούφλαγες σε άλλους πελάτες στους διαδρόμους. Μάλλον, τελείωσαν τα χρήματα των συνταξιούχων, σκέφτηκα. Οι συνάξεις πληρώθηκαν πριν από τα Χριστούγεννα και ένα μήνα μετά δεν υπήρχε διαθέσιμη πίστωση για ψώνια. Τετράγωνος συλλογισμός και όχι μακριά από την πραγματικότητα. Η διάψευση ήρθε πολύ γρήγορα. Οι πελάτες προτίμησαν το νέο σούπερ μάρκετ, στο οποίο σημειώθηκε συνωστισμός.
«Η κατανάλωση είναι ουσιαστικά η ικανοποίηση τεχνητά προκαλούμενων φαντασιώσεων», είναι η άποψη του Γερμανού ψυχαναλυτή Έριχ Φρομ και δεν έχει άδικο. Η αγορά αντικειμένων-συχνά ακόμη και η απλή περιδιάβαση στις βιτρίνες-δημιουργεί ψευδαισθήσεις και διαμορφώνει κόσμους που λειτουργούν ως κύκλος προστασίας. Αυτό γίνεται διαυγές σε συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, όταν το σύνδρομο του Πήτερ Παν γίνεται πιο έντονο ανάμεσα στους πολίτες των σύγχρονων κοινωνιών. Στον κόσμο του καταναλωτισμού καλλιεργείται με κάθε τρόπο αυτό το σύνδρομο. Οι άνθρωποι νιώθουν ανολοκλήρωτοι, συναισθηματικά ατελείς.
Αυτό το αίσθημα της ανολοκλήρωτης ευτυχίας κατάφερναν, άλλος περισσότερο κι άλλος λιγότερο, να το ικανοποιήσουν στην προ κρίσης περίοδο, συχνά έστω και με την αγορά απομιμήσεων ειδών με υψηλό ποσοστό συμβολικού κύρους για τους κατέχοντες.
Στην εποχή της κρίσης έχουν λιγοστέψει κι αυτές οι δυνατότητες. Αν στο παρελθόν η αγορά καταναλωτικών ειδών μπορούσε να δημιουργήσει ψεύτικους παραδείσους υποκαθιστώντας την παρέα και το καλό κρασί στον καφενέ και την ταβέρνα, το οικογενειακό τραπέζι και τις άλλες συνάξεις με όλες τις αντιθέσεις, τη γειτονιά και το ζεστό αντιχαιρέτισμα τους παλιούς δεσμούς, στην περίοδο της κρίσης οι άνθρωποι νιώθουν την ανάγκη να φτιάξουν τις φαντασιώσεις τους.
Αναμφίβολα, το σύνδρομο του Πήτερ Παν είναι υπαρκτό . Παρόλα αυτά, θα μας διαφύγει η ουσία της κοινωνικής διεργασίας σε χώρους μαζικής συνύπαρξης. Δεν είναι μόνο οι φαντασιώσεις που εξωθούν τους ανθρώπους σε χώρους τέτοιους. Είναι και η ανάγκη για παρέα. Αυτό παλιότερα το έκαναν στην αγορά της πόλης ή την πλατεία του χωριού. Τέτοιο χώροι είναι και τα σούπερ μάρκετ σήμερα, όπως και οι λαϊκές αγορές. Αν ο Μεφιστοφελής λοιπόν δήλωνε «τυφλός όπως και πρώτα» στην πορεία του για την αναζήτηση του νοήματος της ζωής, αυτό που μπορεί να μας προστατεύσει από μια τέτοια υπαρξιακή απαισιοδοξία είναι η αναζήτηση της κοινωνικότητας.
Ευάγγελος Αυδίκος
Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας